Temida
symbolizująca bezstronność i sprawiedliwość
Sąd we współczesnych demokratycznych systemach
prawnych
to
niezawisły
organ
państwowy
powołany do
stosowania prawa
w zakresie rozstrzygania sporów między podmiotami pozostającymi w sporze, a także decydowania o przysługujących uprawnieniach oraz dokonywania innych czynności określonych w ustawach lub umowach międzynarodowych. Wyposażony jest w atrybut niezawisłości i funkcjonuje w szczególnej, procesowej formie.
Historia
Historia sądów i
sądownictwa
łączy się bezpośrednio z
historią
ludzkości, gdyż
ludzie
od niepamiętnych czasów popadali w
konflikty
ze sobą i próbowali je na różne sposoby rozwiązywać. Najprostszym sposobem rozwiązywania konfliktów były rozwiązania siłowe, jak
wojny
czy
zabójstwa
niewygodnych członków
społeczności
. Z czasem, w miarę rozwoju myśli ludzkiej tego typu rozwiązania zostały zepchnięte na bok, a w ich miejsce pojawiły się próby rozwiązywania konfliktów na drodze pokojowej. Zrazu takie spory rozwiązywały osoby posiadające szczególne cechy (przede wszystkim doświadczenie życiowe), jednak z biegiem czasu funkcje te przejęły wyspecjalizowane organy państwowe.
Wspólnoty plemienne
W zależności od
tradycji
rodowych oraz rodzaju
plemienia
władzę
sprawował
wódz
(dux / rex) albo
rada starszych
. Osoby te posiadały pełnię władzy i jednym z atrybutów tej władzy była właśnie
władza sądownicza
.
W Sparcie władzę sądowniczą sprawował
król
. Z czasem, ograniczając królom spartańskim władzę (w czasach świetności Sparty było zawsze równocześnie dwóch królów, ale pełnili oni jedynie funkcje religijno-kapłańskie) ich funkcje sądownicze przejęła
geruzja
i
eforowie
. Sprawy cywilne (w dzisiejszym rozumieniu) rozpatrywali eforowie, a sprawy karne geruzja i eforowie łącznie.
W początkowym okresie Ateny, podobnie jak Sparta były
monarchią
. W okresie tym władzę sądowniczą sprawował król. Z czasem
arystokracja
przejęła władzę sądowniczą od króla na rzecz, znajdujących się w jej rękach najwyższych urzędników –
archontów
. Powstał
Areopag
, organ, który składał się z byłych archontów i orzekał w sprawach o najcięższe zbrodnie np.
umyślne zabójstwo
. Sąd Efetów w składzie 51 sędziów orzekał w sprawach zabójstw. Zgromadzenie Ludowe, było właściwe w sprawach o przestępstwa przeciwko państwu. Sąd jedenastu (hendeka), właściwy ds. rozbójników, nocnych złodziei, świętokradców itp. Sąd Czterdziestu (tetrakonta) właściwy w sprawach drobnych oraz Sąd Heliastów, wprowadzony przez
Solona
o powszechnym charakterze, złożony z 6000 członków losowanych spośród obywateli ateńskich o dobrej opinii, którzy ukończyli 30 lat.
W starożytnym Rzymie rozróżnić należy trzy okresy: monarchii,
republiki
i
cesarstwa
.
W okresie monarchii władzę sądowniczą sprawowali królowie.
W okresie republiki władzę sądowniczą (iurisdictio) sprawował
konsul
. Z racji tego, że konsulowie w Rzymie kierowali całym państwem w roku
367 p.n.e.
, by odciążyć urząd konsularny powołano urząd
pretora
. Pretorzy czuwali nad prawidłowym przebiegiem
procesu sądowego
i udzielali ochrony pozaprocesowej (np. udzielali opiekunów osobom ułomnym). Same rozstrzygnięcia zapadały przed
sędziami
(iudex / arbiter), którymi były osoby wybierane przez
strony
. W drobnych sprawach podczas targowisk spory rozstrzygali
edyle kurulni
.
W okresie cesarstwa następowało systematyczne odbieranie władzy sądowniczej pretorom na rzecz innych urzędników podporządkowanych hierarchicznie
cesarzowi
.
Magistratury
reprezentowały bowiem autorytet cesarza i mogły egzekwować werdykt przymusem państwowym. Dodatkowo każda sprawa mogła trafić do urzędnika wyższego stopniem drogą
apelacji
, a nawet do cesarza.
Nie można przecenić roli procesu rzymskiego w kształtowaniu prawa w Europie. Sądy, jakie znamy, pochodzą w prostej linii od organizacji sądownictwa w starożytnym Rzymie. Podstawą naszego
postępowania sądowego
jest bowiem proces rzymski, a wygląd sal rozpraw polskich sądów przejęty jest wprost od rzymskich pretorów urzędujących na
forum
.
Z racji tego, że najczęstszą formą rządów w średniowieczu była monarchia, władza sądownicza skupiała się właśnie w rękach
monarchy
. Władcy czasem przekazywali część swoich kompetencji sądowniczych urzędnikom (np. w Polsce takimi urzędnikami byli
kasztelanowie
).
Cechą charakterystyczną średniowiecza było to, iż odrębne
stany
miały odrębne sądownictwo.
W miarę wzrostu ilości spraw następowało dalsze przekazywanie kompetencji na rzecz "typowych" organów sądowniczych – sądów. W Polsce były to przede wszystkim:
sądy ziemskie
,
grodzkie
i
podkomorskie
. Nadal jednak najwyższym sędzią pozostał król.
W czasach nowożytnych następowało stopniowe ograniczanie roli monarchów w sprawowaniu władzy sądowniczej na rzecz organów samodzielnych, niepodlegających władzy monarszej. W Polsce takim organem był
Trybunał Koronny
, a w
Anglii
np.
Izba Lordów
(dla określonych rodzajów spraw).
W zasadniczej części sądownictwo ukształtowane w czasach nowożytnych (przede wszystkim w
XVIII
w.) nie ulegało już zmianom. Zlikwidowano oczywiście sądy stanowe, ale pozostawiono w zasadzie rozdział władzy sądowniczej od innych rodzajów władz (
trójpodział władzy
). W miarę rozwoju świadomości obywatelskiej powstawały jednak sądy chroniące jednostki przed nadużyciami władzy (
sądownictwo administracyjne
) czy też sądy konstytucyjne (sądownictwo konstytucyjne).
Sala sądowa
Sala sądowa w polskich sądach (a także w innych państwach na kontynencie) pochodzi wprost od forum rzymskiego. Na forum tym bowiem, przy specjalnym stole i na specjalnym krześle (
krzesło kurulne
) urzędował pretor ubrany w
togę
.
Nawiązując do tego wzoru stół sędziowski dużych rozmiarów znajduje się na podwyższeniu, a za nim znajdują się krzesła sędziowskie. Nad stołem sędziowskim wisi
godło państwowe
, które ma reprezentować majestat
Rzeczypospolitej
. Patrząc od godła, z lewej strony stołu sędziowskiego swoje miejsce ma protokolant. Natomiast patrząc w głąb sali, po prawej stronie sędziów znajduje się ława tego, który żąda ochrony prawnej lub o coś wnosi (
oskarżyciel
, którym nie zawsze musi być
prokurator
, a także
powód
czy wnioskodawca), po lewej zaś ława tych, przeciwko którym ma zostać ochrona przydzielona – "broniących się" (
oskarżonych
czy
pozwanych
). Ta ostatnia zwana jest potocznie ławą oskarżonych. Przed stołem sędziowskim, między ławami stron, znajduje się pulpit, przed którym zeznają świadkowie. W sali sądowej znajdują się także miejsca dla publiczności.
Przykłady organizacji sądów
Kontynentalny system prawny
(zwany również europejskim, systemem prawa stanowionego lub systemem prawa cywilnego) ukształtował się na bazie tradycji i kultury Cesarstwa Rzymskiego. Wyodrębnił się z niego system common-law, zwany także systemem anglosaskim lub precedensowym. Rozdział systemów nastąpił wskutek reform wprowadzonych przez
Wilhelma Zdobywcę
po dokonanym w XI w. najeździe na Anglię. Z czasem system anglosaski rozpowszechnił się wraz ze zdobywaniem przez Anglię kolejnych kolonii i jest spotykany w dzisiejszych państwach postkolonialnych (
Australia
,
Nowa Zelandia
, większość stanów
USA
). Charakterystyczne różnice między systemami wywodzą się z tradycji. Prawo w systemie prawa stanowionego opiera się na ustawach, a rolą sądownictwa jest wyłącznie ich stosowanie. Obecnie w systemie anglosaskim również wzrasta rola prawa pisanego, lecz wiele instytucji oraz gałęzi prawa opiera się nadal na uznanych orzeczeniach wyższych sądów – precedensach. Poniżej przedstawiono organizację sądów na kontynencie (
Polska
i
Niemcy
) oraz w systemie
common law
(
Stany Zjednoczone
).
Sądy kontynentalne
Polska
Podział podmiotowy
Zgodnie z art. 175
Konstytucji RP
, wymiar sprawiedliwości w RP sprawują:
Podział przedmiotowy
Sądy powszechne w Polsce dzielą się na wydziały, którym zawsze przypisana jest pewna kategoria spraw. Nieraz, gdy jest duży wpływ spraw danego rodzaju tworzy się kilka wydziałów dla tej kategorii spraw – przykładowo dwa albo trzy wydziały karne. Może też tak się zdarzyć, że w sądach wyższego rzędu jest przykładowo jeden wydział cywilny I instancji i drugi wydział cywilny, ale odwoławczy.
Następujące wydziały tworzy się w sądach:
W sądach apelacyjnych: | - wydział cywilny (sąd cywilny II instancji dla sądów okręgowych)
- wydział karny (sąd karny II instancji dla sądów okręgowych)
- wydział pracy i ubezpieczeń społecznych (sąd pracy i ubezpieczeń społecznych II instancji dla sądów okręgowych)
- wydział lustracyjny (w Sądzie Apelacyjnym w Warszawie;
sąd lustracyjny
)
|
---|
W sądach okręgowych: | - wydział cywilny (sąd cywilny I instancji i sąd cywilny,
rodzinny
,
opiekuńczy
,
sąd dla nieletnich
II instancji dla sądów rejonowych)
- wydział karny (sąd karny I instancji i sąd karny oraz czasami sąd dla nieletnich II instancji dla sądów rejonowych)
- wydział penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń penitencjarnych (
sąd penitencjarny
)
- wydział pracy (sąd pracy) i wydział ubezpieczeń społecznych (sąd ubezpieczeń społecznych) albo wydział pracy i ubezpieczeń społecznych
- wydział gospodarczy (
sąd gospodarczy
)
- sąd ochrony konkurencji i konsumentów (w Sądzie Okręgowym w Warszawie)
- odrębna jednostka rejestrowa (w Sądzie Okręgowym w Warszawie – m.in. dla
partii politycznych
)
-
sąd wspólnotowych znaków towarowych i wzorów przemysłowych
(w sądzie Okręgowym w Warszawie)
|
---|
W sądach rejonowych: | - wydział cywilny (sąd cywilny I instancji)
- wydział karny (sąd karny I instancji)
- wydział rodzinny i nieletnich (sąd rodzinny, opiekuńczy, dla nieletnich I instancji)
- wydział pracy (sąd pracy I instancji) albo wydział pracy i ubezpieczeń społecznych (sąd pracy i ubezpieczeń społecznych I instancji
- wydział ksiąg wieczystych (sąd wieczystoksięgowy)
- wydział gospodarczy (w mieście, w którym ma siedzibę sąd okręgowy albo mieście na prawach powiatu; sąd gospodarczy I instancji)
- wydział grodzki (sąd grodzki)
- wydział rejestrowy
Krajowego Rejestru Sądowego
(sąd rejestrowy – w miastach wojewódzkich oraz niektórych innych większych miastach)
|
---|
Podział instancyjny
Sądownictwo powszechne
:
Sądownictwo wojskowe
:
Sądownictwo administracyjne
:
Szczegóły dotyczące polskiego sądownictwa patrz:
sądownictwo
Republika Federalna Niemiec
Podział podmiotowy
W
Niemczech
obok sądownictwa powszechnego istnieje kilka rodzajów sądownictwa szczególnego, ale, co jest podyktowane doświadczeniami historycznymi (okres
III Rzeszy
), brak sądownictwa wojskowego.
- sądy powszechne (Ordentliches Gericht)
- sądy pracy (Arbeitsgericht)
- sądy administracyjne (Verwaltungsgericht)
- sądy finansowe (Finanzgericht)
- sądy ubezpieczeń społecznych (Sozialgericht)
- sąd konstytucyjny (
Bundesverfassungsgericht
)
Podział instancyjny
Sądownictwo powszechne (Ordentliche Gerichtsbarkeit)
- Amtsgericht (odpowiednik polskiego sądu rejonowego)
- Landgericht (odpowiednik polskiego sądu okręgowego)
- Oberlandesgericht (odpowiednik polskiego sądu apelacyjnego)
-
Bundesgerichtshof
– Federalny Sąd Najwyższy
Sądownictwo pracy (Arbeitsgerichtsbarkeit)
- Arbeitsgericht (sąd pracy)
- Landesarbeitsgericht (landowy sąd pracy)
-
Federalny Sąd Pracy
(Bundesarbeitsgericht)
Sądownictwo administracyjne (Verwaltungsgerichtsbarkeit)
- Verwaltungsgericht (sąd administracyjny)
- Oberverwaltungsgericht (wyższe sądy administracyjne)
-
Bundesverwaltungsgericht
– Federalny Sąd Administracyjny
Sądownictwo finansowe (Finanzgerichtsbarkeit)
Sądownictwo ubezpieczeń społecznych (Sozialgerichtsbarkeit)
- Sozialgericht (sąd ubezpieczeń społecznych)
- Landessozialgericht (landowy sąd ubezpieczeń społecznych)
- Bundessozialgericht – Federalny Sąd Ubezpieczeń Społecznych
Szczegóły patrz: sądownictwo w Niemczech
Sądy w państwach common law
USA
W
Stanach Zjednoczonych
istnieje podział na dwie niezależne od siebie struktury sądów: sądy federalne i sądy stanowe.
Sądownictwo federalne:
- District Court (sąd obwodowy)
- U.S. Court of Appeal (sąd apelacyjny)
-
U.S. Supreme Court
(Najwyższy Sąd Federalny)
Sądownictwo stanowe rozstrzyga sprawy nie zastrzeżone dla sądów federalnych. Każdy stan inaczej ustala strukturę swego sądownictwa, ale na czele sądów stanowych zawsze stoi Najwyższy Sąd Stanowy.
Szczegóły patrz: sądownictwo w Stanach Zjednoczonych
Sądy Unii Europejskiej
Sądy międzynarodowe
Zobacz też